Rzadko stosowane w polskiej praktyce argumentum a rubrica[1] pozwala przyjąć, iż służebność drogowa (drogi koniecznej) i służebność gruntowa to dwa różne ograniczone prawa rzeczowe. Doktryna traktuje służebność drogi koniecznej jako służebność gruntową[2]. Jaka jest zatem relacja między przepisem art. 145 kc, regulującym służebność drogi koniecznej a przepisem art.285 kc, regulujący służebności gruntowe?  Nie można nie zauważyć, że obie służebności mogą mieć tą samą treść, a więc umożliwiać korzystanie z cudzej nieruchomości w celu przejazdu lub przejścia do drogi publicznej z nieruchomości władnącej. Niemniej miedzy obu przepisami zachodzi relacji lex specialis do lex generalis. Orzecznictwo w procesach wykładni rozszerzyło zakres stosowania obu przepisów. W przypadku służebności drogi koniecznej Sąd Najwyższy jeszcze pod rządami przedkodeksowego prawa rzeczowego, a potem bezpośredni po wejściu w życie kodeksu cywilnego przyjął w drodze analogii, że przepisy kodeksowe mogą uzasadniać ustanowienie także służebności polegającej na przeprowadzeniu sieci elektrycznej lub wodociągowej[3], a także gazowej, kanalizacyjnej, telekomunikacyjnej. Co do służebności gruntowej z art.285 kc, Sąd Najwyższy dopuścił możliwość umownego ustanowienia służebności gruntowej na rzecz przedsiębiorstwa energetycznego, podnosząc, że nic nie stoi temu na przeszkodzie fakt, iż nieruchomość wchodzi w skład przedsiębiorstwa[4], tym samym uznał, że w zakresie celu ustanowienia służebności zwiększenie użyteczności przedsiębiorstwa jest tożsame z zwiększeniem użyteczności nieruchomości władnącej i zgodne z dyspozycją zawartą w przepisie art.285 par.2 kc. Prowadzi to do powstania kwestii czy rezultaty obu wykładni można stosować łącznie do służebności drogowej, co z kolei jest istotne w kontekście możliwości ustanowienia służebności drogowej w sytuacji, gdy nieruchomości nie są nieruchomościami sąsiednimi[5].Czy zatem przedsiębiorstwo przesyłowe może na drodze sądowej dochodzić ustanowienia służebności umożliwiającej ułożenie sieci na cudzym gruncie w sytuacji braku zgody uprawnionego do gruntu? Odpowiedź na tak postawione pytanie wymaga uprzedniego dokonania ustaleń z zakresu teorii prawa, przede wszystkim w odniesieniu do kwestii reguł kolizyjnych. Merytoryczna reguła kolizyjna lex specialis derogat legi generali w tradycyjnym ujęciu prowadzi do uznania, iż norma ogólna jest uchylana przez normę szczególną, co pozwala usunąć kolizję między normami.  S.Wronkowska zwraca uwagę, że wspomniana reguła kolizyjna może mieć zastosowanie wtedy, gdy w tej samej ustawie zawarty jest przepis podstawowy, formułujący normę generalnie nakazującą lub zakazującą działań danego rodzaju, a także inny przepis, który w stosunku do tego generalnego nakazu czy zakazu wprowadza wyjątek. W przypadkach takich przepis wprowadzający wyjątek bynajmniej nie uchyla przepisu generalnego, lecz po prostu technika zredagowania obowiązującej na podstawie danego aktu prawodawczego normy jest taka, że sformułowanie jej rozkłada się na   powiązane ze sobą przepisy[6]. Takie ujęcie teoretycznoprawne jest bliższe derywacyjnej koncepcji wykładni[7], która zakłada, że głównym celem wykładni jest odtworzenie na podstawie tekstu prawnego zespołu norm postępowania, jednoznacznie wskazującego kto kiedy i co powinien czynić[8].  Przedstawiona powyżej propozycja doktrynalna wykładni przepisu art.145 kc z uwzględnieniem ustaleń orzecznictwa w zakresie służebności gruntowej z art.285 kc nie pozwala jednoznacznie rozstrzygnąć jednej kwestii. Chodzi mianowicie o kluczową z punktu widzenia przedsiębiorstwa przesyłowego kwestię techniczną czy służebność drogi koniecznej może być ustanowiona na drodze sądowej dla potrzeb budowy sieci czy tylko dla potrzeb budowy tzw. przyłączy czyli linii medialnej łączącej nieruchomość z siecią przesyłową. Orzecznictwo SN w tym zakresie jest jednoznaczne. Stosowanie w drodze analogii przepisu art.145 kc do ustanawiania służebności drogi koniecznej, polegającej na doprowadzeniu linii elektrycznej do nieruchomości przez sąsiednie grunty, musi mieć na celu podłączenie nieruchomości pozbawionej elektryczności do sieci energetycznej[9]. Za dopuszczalne uznał  SN także stosowanie art.145 w drodze analogii w przypadku przeprowadzenia przewodów wodociągowych do nieruchomości nie podłączonej do sieci i nie mającej z nią bezpośredniej łączności[10]. Uwzględniając taka wykładnię należałoby uznać, że przedsiębiorstwo przesyłowe może żądać ustanowienia służebności drogi koniecznej dla inwestycji przesyłowej, o ile wykaże, że budowana linia łączy nieruchomość wchodzącą w skład przedsiębiorstwa z siecią. W takim przypadku przyłączenie do sieci należałoby rozumieć szerzej, nie tylko jako przyłączenie odbiorcy indywidualnego do ogólnej sieci, ale również tworzenie gazociągu lub linii bezpośredniego, samej sieci lub systemu. Potwierdzeniem tej tezy może być wyrok NSA z 3.11.1999r[11], w którym sąd uznał, że w przypadku braku decyzji starosty na podstawie 124 ustawy o gospodarce nieruchomościami i braku zgody właściciela nieruchomości, przez które miałaby przebiegać inwestycja liniowa, przedsiębiorca mógłby się ubiegać w postępowaniu przed sądem powszechnym o ustanowienie odpowiedniej służebności gruntowej, zbliżonej charakterem do służebności drogi koniecznej. Jednocześnie nie można nie zauważyć, iż powołane wyżej orzeczenia nie przystają terminologicznie do pojęć obecnie używanych na gruncie regulacji prawnej energetyki. Ustawa prawo energetyczne[12] wprowadziła do porządku prawnego takie pojęcia jak linia lub gazociąg bezpośrednie, definiując je jako „linie lub gazociąg bezpośrednio łączący odbiorcę energii elektromagnetycznej lub gazowej z jednostka wytwarzającą”[13]. Prawo energetyczne definiuje również „sieć” jako „instalacje połączone i współpracujące ze sobą, służące do przesyłu lub dystrybucji paliw lub energii, należące do przedsiębiorstwa energetycznego”[14]. Najszerzej definiowanym pojęciem jest „system gazowy lub elektromagnetyczny”, którym jest „sieć gazowa lub elektromagnetyczna oraz przyłączone do nich urządzenia i instalacje, współpracujące z siecią”[15]. Uprawnioną na gruncie doktrynalnym jest teza, że przedsiębiorstwa przesyłowe mogły do czasu nowelizacji kodeksu cywilnego korzystać z instytucji służebności drogi koniecznej i żądać jej ustanowienia na drodze sądowej w przypadku braku zgody uprawnionego do nieruchomości również w tych przypadkach, gdy inwestycja obejmowała budowę linii przesyłowej łączącej nieruchomość wchodzącą w skład przedsiębiorstwa z siecią, zdefiniowaną zgodnie z prawem energetycznym. Jest to zatem propozycja doktrynalnej wykładni rozszerzającej pojęcie „przyłącze”, rozumianego jako linia bezpośrednia, zgodnie z treścią art.3 pkt 11e i 11f ustawy prawo energetyczne. Brak zgody uprawnionego właściciela lub użytkownika wieczystego[16] miałby dla przedsiębiorstwa ten skutek, ze sąd dokonywałby również, obok ustanowienia służebności, władczego rozstrzygnięcia co do samego istnienia obowiązku wynagrodzenia  oraz jego wysokości. Dotychczasowe orzecznictwo Sądu Najwyższego dot. wynagrodzenia za służebność drogi koniecznej sformułowało szereg zasad, które nie w każdym przypadku są korzystne dla zobowiązanego do świadczenia przedsiębiorstwa przesyłowego. Sąd Najwyższy uznał na zasadzie analogii z ustawy, że właścicielowi nieruchomości obciążonej służebnością przyłączenia do instalacji energetycznych, wodociągowych, kanalizacyjnych, gazowych czy telekomunikacyjnych  wynagrodzenie przysługuje co do zasady[17]. Właścicielowi nieruchomości obciążonej przysługuje wynagrodzenie za ustanowienie służebności drogi koniecznej, chociażby nie poniósł z tego tytułu żadnej szkody. Jeżeli taka szkodę poniósł, obowiązany jest wykazać jej wysokość[18]. Ustanowienie służebności drogi koniecznej może nastąpić tylko z jednoczesnym przyznaniem z urzędu wynagrodzenia osobie, której nieruchomość została obciążona. Przepis art. 145 par.1 kc stanowi o wynagrodzeniu rozumianym jako świadczenie jednorazowe lub w formie świadczeń określonych. Z reguły jest to świadczenie pieniężne. Wprawdzie nie można wykluczyć możliwości ustanowienia na rzecz właściciela nieruchomości służebności wzajemnej, ale możliwe jest tylko w szczególnych okolicznościach[19]. Właściciel nieruchomości obciążonej służebnością polegającej na przeprowadzeniu linii elektrycznej jest uprawniony do wynagrodzenia, chyba że zrzekł się go. Samo zwlekanie przez właściciela z żądaniem zapłaty, chociażby przez znaczny czas od zbudowania linii, nie może być rozumiane jako domniemane oświadczenie woli zrzeczenia się wynagrodzenia[20]. Wynagrodzenie ustalone w formie świadczeń okresowych za ustanowiona służebność drogi koniecznej może być zmienione w razie  zmiany stosunków (art.907 par.2 kc). Wynagrodzenie za ustanowienie drogi koniecznej w formie świadczeń okresowych ma w istocie charakter renty, której celem jest wynagrodzenie uszczerbku, jaki na skutek ustanowienia drogi koniecznej ponosi właściciel gruntów służebnych, przy czym nie musi to być uszczerbek majątkowy. Tak ustalone wynagrodzenie nie jest bowiem rozłożeniem świadczenia na raty. Gdyby Sąd Najwyższy tak uważał, to niewątpliwie zamieściłby w tezie zwrot wskazujący na czas trwania płatności tych świadczeń, np. „do wyczerpania wysokości jednorazowego świadczenia”[21].

 

[1] „z położenia”. Wnioskowanie to należy do grupy dyrektyw, opierających się na elementach strukturalnych systemu prawa i sprowadza się do uwzględniania w procesie ustalania treści normy prawnej systematyki wewnętrznej aktu prawnego zawierającego normę, J.Jabłońska-Bońca: Wstęp do nauk prawnych, Poznań 1996, ss.174-175. Uwzględniając systematykę księgi II kodeksu cywilnego można ustalić, iż użytkowanie wieczyste (tytuł II) zasadniczo rożni się od użytkowania (ograniczonego prawa rzeczowego, tytuł III) i od własności (tytuł I).

[2] J.Ignatowicz: Prawo rzeczowe, Warszawa 2000, s.226.

[3] Ignatowicz, op.cit. s.227, i cytowane tam orzecznictwo SN z tego okresu. Współczesne orzecznictwo SN potwierdziło słuszność stosowania takiej analogii w uchwale SN z 30.08.1991r. (sygn. III CZP 73/91,w: OSNC nr 4 z 1992, poz.103) oraz w postanowieniu z dnia 25.09.2003r. (sygn.V CK 201/02, opublikowane on-line Lex nr 175957) i wyroku SN z dnia 10.01.2002r. (sygn. II CKN 639/99, opublikowany on-line Lex 53135).     

[4] Przepis art.175 prawa rzeczowego dopuszczał możliwość ustanowienia służebności na rzecz każdoczesnego właściciela oznaczonego przedsiębiorstwa. Brak analogicznego przepisu w kodeksie cywilnym wymusił wykładnię rozszerzającą, przyjętą przez SN w postanowieniu z 8.09.2006r. (sygn. IICSK 112/06, opublikowane on-line   Lex 56798).  

[5] Ta kwestia była poruszana zarówno w doktrynie jak i orzecznictwie. Ignatowicz uznaje, że droga objęta służebnością drogi koniecznej może przebiegać bądź przez jedną, bądź nawet przez kilka nieruchomości, zależnie od tego, ile posiadłości oddziela nieruchomość żądającego od drogi publicznej lub od jego zabudowań, ibidem s.226. Nie można zatem ustanowić służebności drogowej dla nieruchomości, która nie sąsiaduje bezpośrednio z tą, która ma być służebnością obciążona , chyba że służebnością zostanie też obciążona nieruchomość bezpośrednio sąsiadująca z tą, która ma być obciążona, tak (w:) Kodeks cywilny. Komentarz. Tom I, pod redakcją K. Pietrzykowskiego, Warszawa 1999, s.385. Takie stanowisko wynika również z orzeczenia SN z 21.12.1971r. (sygn. III CRN 403/71, w: OSP nr 11 z 1971r., poz.208). Szerzej interpretuje SN pojęcie „grunt sąsiedni” w orzeczeniu z 20.11.1981r. (sygn. III CRN 232/81, w: OSN nr 4 z 1982r., poz.62, cyt.za Kodeks cywilny. Komentarz…, s.385. Gruntami sąsiednimi w rozumieniu przepisu art.145 par.1 kc są nie tylko grunty pozostające w fizycznej styczności z nieruchomością, na potrzeby której służebność drogi koniecznej zostaje ustanowiona, lecz także grunty tak pod względem tej nieruchomości usytuowane, że zachodzi gospodarcza konieczność przeprowadzenia przez nie dojazdu do drogi publicznej lub do budynków gospodarczych. Analogiczna wykładnia nadaje się do zastosowania wobec niedrogowych przedmiotów służebności. W odniesieniu do służebności gruntowej z art.285 kc SN w jednym z  najnowszych orzeczeń z 2008r., (sygn. II CSK 389/08., w Gazeta Prawna nr 5 z 8.01.2009r., s.13) stwierdził, że jeszcze przed uregulowaniem w kodeksie cywilnym służebności przesyłu istniała możliwość ustanowienia służebności gruntowej bez wskazywania nieruchomości władnącej. Pat. również postanowienia SN z 8.09.2006r., powołane poniżej w przypisie 19.    

[6] S.Wronkowska, Z.Ziembiński: Zarys teorii prawa, Poznań 2001, ss. 176-177.

[7] M.Zieliński: Wykładnia prawa. Zasady. Reguły. Wskazówki, Warszawa 2002, s.79 i n.

[8] S.Wronkowska, Z.Ziembiński, op.cit., s.158.

[9] Orzeczenie SN z 31.12.1962r., powołane wyżej w przypisie 18.

[10] Orzeczenie SN z 3.06.1965r., powołane wyżej w przypisie 18.

[11] Sygn. IV SA 1742/97, opublikowane on-line Lex 48655.

[12] Ustawa z 10.04.1997r., Dz.U. nr 89 z 2006r., poz. 625, tekst jednolity, wielokrotnie zmieniana). 

[13] Przepis art.3 pkt 11e i 11f ustawy prawo energetyczne.

[14] Przepis art. 3 pkt 11a ustawy prawo energetyczne.

[15] Przepis art.3 pkt 23 ustawy prawo energetyczne.

[16] W myśl przepisu art.145 kc uprawnionym do żądania ustanowienia służebności drogowej jest właściciel nieruchomości. Orzecznictwo od dawna przyjmuje, że takie prawo przysługuje także użytkownikowi wieczystemu, wyrok SN z 17.01.1974r.. (za) J.Ignatowicz, op.cit. s.228. Z kolei ograniczenie korzystania z art.124 ust.1 ustawy o gospodarce nieruchomościami może dotyczyć na pewno prawa własności nieruchomości i użytkowania wieczystego nieruchomości. Co do innych podstaw prawnych władania nieruchomościami należy wskazać, iż od 22.09.2004r. nie obowiązuje przepis art.127 ustawy o gospodarce nieruchomościami, uchylony ustawą z dnia 28.11.2003r. o zmianie ustawy o gospodarce nieruchomościami oraz niektórych innych ustaw (Dz.U.nr 141 z 2004r., poz.1492). Nie można zatem żądać ograniczenia korzystania wobec użytkownika, najemcy, dzierżawcy lub wykonującego trwały zarząd.  

[17]  Wyrok SN z 10.01.2002r., sygn. II CKN 639/99, opublikowany on-line Lex 53135.

[18] Postanowienie SN z 8.05.2000r., sygn. V CKN 43/00 OSNC nr 11 z 2000, poz.206.

[19] Postanowienie SN z 25.03.1999r. sygn. III CKN 211/98, opublikowane on-line Lex 319573.

[20] Postanowienie SN z 28.01.1999r. sygn. III CKN 145/98, opublikowane on-line Lex 319575.

[21] Uchwała SN z 8.09.1988r. sygn. III CZP 76/88. SN w tej uchwale nie podzielił wcześniejszego poglądu przeciwnego wyrażonego w uchwale z 15.09.1986 sygn. III CZP 46/86 (nie publ.).